દેશના પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ જ્ઞાની ઝૈલ સિંહની જન્મજયંતિ, જાણો તેમની જીવન સફર અને કેટલીક મહત્વની વાતો

ભારતના રાષ્ટ્રપતિ રામ નાથ કોવિંદે 5 મે ના રોજ ગુવાહાટી ખાતે ભારતના ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ જ્ઞાની ઝૈલ સિંહને તેમની જન્મજયંતિ પર પુષ્પાંજલિ અર્પણ કરી હતી. તેમણે જ્ઞાની ઝૈલ સિંહની તસવીર સમક્ષ શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કરી હતી. અમે તમને એક એવા વ્યક્તિની કહાની જણાવી રહ્યા છીએ જે એક સમયે ગાયો ચરાવતા હતા, પરંતુ એ બાદ તેઓ મુખ્યમંત્રી બન્યા અને પછી રાષ્ટ્રપતિની ખુરશી પર બેઠા. વાત છે દેશના પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ જ્ઞાની ઝૈલ સિંહની. આજે એટલે કે, 5 મે ના રોજ તેમનો જન્મદિવસ છે.

જ્ઞાની ઝૈલ સિંહનું સાચું નામ જરનૈલ સિંહ હતું. તે પંજાબના ખેડૂત કિશન સિંહનો પુત્ર હતો. તેમનો જન્મ 5 મે, 1916ના રોજ ફરીદકોટના સંધવાન ગામમાં થયો હતો. જ્યારે તે નાના હતા, ત્યારે તેમની માતાનું અવસાન થઇ ગયું હતું. જે બાદ તેમની માસીએ તેમનું ધ્યાન રાખ્યું હતું.

જ્ઞાની નાનપણથી જ પિતા સાથે ખેતરમાં જતા, ખેતી પણ કરતા, ખેડાણ પણ કરતા, પાક લણતા અને પશુઓને ચરાવવા પણ લઈ જતા હતા. તેમને અભ્યાસમાં ખાસ રસ ન હતો, અભ્યાસ પણ અધવચ્ચે જ છોડી દીધો હતો. તેમને વાંચન કરતાં સંગીતનો વધુ શોખ હતો, તેથી તે હાર્મોનિયમ શીખવા માટે પિતાની વાત માનતા હતા. માત્ર 15 વર્ષની ઉંમરે તેમના લગ્ન થઈ ગયા હતા.

તેઓ દેશના પ્રથમ શીખ રાષ્ટ્રપતિ હતા અને તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન દેશને હચમચાવી નાખનારું ઓપરેશન બ્લુ સ્ટાર, ઈન્દિરા ગાંધીની હત્યા અને 1984ના શીખ વિરોધી રમખાણો હતા. જ્ઞાની ઝૈલ સિંહનો સ્વભાવ બાળપણથી જ ક્રાંતિકારી જેવો હતો, તેથી તેઓ 15 વર્ષની વયે બ્રિટિશ સરકાર વિરુદ્ધ કામ કરતા અકાલી દળમાં જોડાયા હતા.

તેમને તેમના પિતા પાસેથી ધાર્મિક વલણ અને આધ્યાત્મિકતા વારસામાં મળી હતી. તેઓ ઉર્દૂથી પણ પરિચિત હતા અને હિંદુ શાસ્ત્રો અને પૌરાણિક કથાઓના જાણકાર હતા. અમૃતસરમાં શહીદ શીખ મિશનરી કોલેજમાં અભ્યાસક્રમ પૂર્ણ કર્યા બાદ, તેમને 'જ્ઞાની'નું બિરુદ મળ્યું, જેઓ ધાર્મિક અભ્યાસમાં વ્યક્તિગત નિપુણતા ધરાવે છે.

તેમની લાંબી કારકિર્દીમાં, ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિએ ઘણા પોર્ટફોલિયો સંભાળ્યા હતા. તેમના પ્રમુખપદે તેમને સ્વતંત્ર ભારતના ઈતિહાસની કેટલીક કાળી ક્ષણોના સાક્ષી તરીકે જોયા છે, પરંતુ ઝૈલ સિંહ ગાંધી પ્રત્યેની તેમની અતૂટ નિષ્ઠા માટે જાણીતા છે. અધ્યક્ષ તરીકે તેમની નિમણૂક પર ઝૈલ સિંહે કથિત રીતે જણાવ્યું હતું કે, જો કોઈ તેમને પૂછે કે શું કરે છે, તો તેમનો જવાબ હશે કે, તેઓ ગાંધીનું આંગણું સાફ કરે છે.

ઝૈલ સિંહ, તેમના સમગ્ર જીવન દરમિયાન, નેહરુ-ગાંધી કુળ પ્રત્યેની તેમની અદમ્ય નિષ્ઠા માટે પ્રશંસા અને ટીકા કરવામાં આવી હતી. જ્યારે તેમની કારકિર્દીની શરૂઆતમાં આવી વફાદારી તેમની ટોચ પર ઝડપી ઉદ્દભવ માટે નિમિત્ત બની હતી, પાછળથી 'કુટુંબ' પ્રત્યેની તેમની સ્પષ્ટવક્તા પ્રતિબદ્ધતાને કારણે માત્ર તિરસ્કાર જ મળ્યો હતો અને તેમના પાત્રના દરેક અન્ય પાસાને રંગીન બનાવ્યો હતો. નમ્ર ગામડાના જીવનમાંથી ભારતની જાહેર બાબતોમાં ટોચના સ્થાને પહોંચવા માટે માત્ર ચુસ્તતા કરતાં ઘણી વધુ દૃઢતા અને નિશ્ચયની જરૂર છે, અને ઝૈલ સિંહે બતાવ્યું કે, તેમની પાસે એક નેતા પાસે જે જરૂરી છે, તે બધું જ છે, જે તેના દુશ્મનો અને ટીકાકારો પણ નામંજૂર કરી શકતા નથી તે તેઓ કરી શકે છે. કારણ કે, તેમણે એવા ગુણો દર્શાવવાનું શરૂ કર્યું હતું, જે તેમની રાજકીય કારકિર્દીમાં ખૂબ જ પ્રારંભિક તબક્કામાં અમૂલ્ય સાબિત થશે અને આમાંનો પહેલો એપિટાફ 'જ્ઞાની' હતો જે લોકો દ્વારા તેમને પ્રેમપૂર્વક આપવામાં આવ્યો હતો, જેનો અર્થ થાય છે 'જે ધાર્મિક ગ્રંથોમાં સારી રીતે વાકેફ છે'. તેમની પ્રાકૃતિક વક્તૃત્વ કૌશલ્ય સાથે, તે લોકોને ખૂબ જ સરળતાથી પ્રભાવિત કરી શકતા હતા. આ ગુણ જેણે તેમના સમગ્ર જીવન દરમિયાન તેમની સેવા કરી તે જ એક જન નેતાની વિશેષતા હતી. આજ દિન સુધી તેઓ ભારતના સૌથી સ્થાયી અને વિવાદાસ્પદ નેતાઓમાંના એક છે.

બાળપણ અને પ્રારંભિક જીવન

સરદાર ઝૈલ સિંહ, જેને જરનૈલ સિંહ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તેમનો જન્મ 1916માં ફરીદકોટના અગાઉના રજવાડાના સંધવાનમાં ભાઈ કિશન સિંહ, એક સુથાર અને માતા ઈન્દ કૌરને ત્યાં થયો હતો. તે પાંચ ભાઈ અને બહેનમાં સૌથી નાના હતા. તેમણે ખૂબ જ નાની ઉંમરે તેની માતા ગુમાવી હતી અને તેની માતાની બહેન દ્વારા તેનો ઉછેર થયો હતો. તેમના પિતા એક સાદા અને સીધા માણસ હતા જે એક શ્રદ્ધાળુ શીખ હતા અને તેથી તેમના બાળકોને વ્યાપક ધાર્મિક શિક્ષણ આપ્યું હતું. પરિણામે, ઝૈલ સિંહે ગુરુ ગ્રંથ સાહિબ વાંચવામાં અને શીખ ફિલસૂફી અને ઈતિહાસનું બહોળું જ્ઞાન વિકસાવ્યું, જોકે તેમણે માત્ર થોડું ઔપચારિક શિક્ષણ મેળવ્યું હતું. બાદમાં, તેઓ મેટ્રિક્યુલેટ ન હોવા છતાં અમૃતસરની શાહિદ શીખ મિશનરી કોલેજમાં પ્રવેશ મેળવ્યો હતો. તેમના જીવનની શરૂઆતમાં તેમણે તેમના શિક્ષકો અને અન્ય લોકોને તેમની જાહેર વક્તવ્યની ક્ષમતાથી પ્રભાવિત કર્યા અને કોલેજમાં હતા, ત્યારે તેમની વકતૃત્વ કુશળતામાં નિપુણતા મેળવી હતી. તેઓ શીખ ધર્મ અને ઈતિહાસના ઉર્દૂ છંદો અને સ્નિપેટ્સ સાથે મિશ્રિત તેમના ભાષણથી તેમના શ્રોતાઓને મંત્રમુગ્ધ કરશે અને તેમની રમૂજની સૂક્ષ્મ ભાવનાને પણ સારા કામમાં લગાવશે.

સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં જ્ઞાની ઝૈલ સિંહ

15 વર્ષની ઉંમરે, જ્ઞાની ઝૈલ સિંહ તેમના દેશને વિદેશી શાસનથી મુક્ત કરવા માટે સ્વતંત્રતા ચળવળમાં જોડાયા હતા. 1938માં તેઓ રિયાસતી પ્રજા મંડળમાં જોડાયા અને ફરીદકોટમાં કોંગ્રેસ સમિતિની શાખા સ્થાપવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી. આવા સમયે ફરીદકોટ પર રાજા હરિન્દર સિંહનું શાસન હતું અને મહારાજા સાથે આ વાત સારી ન હતી, જેણે તેમને ધરપકડ કરી હતી અને પાંચ વર્ષ માટે જેલમાં મોકલ્યા હતા. જેલમાં હતા ત્યારે જ તેમણે ઝૈલ સિંહ નામ અપનાવવાનું શરૂ કર્યું હતું. જેલમાંથી છૂટ્યા બાદ તેમને મહારાજા દ્વારા હેરાન કરવામાં આવ્યા હતા અને તેથી તેમણે રાજ્યની બહાર બે વર્ષ પસાર કરવા પડ્યા હતા. મહાત્મા ગાંધીથી ભારે પ્રભાવિત થઈને, 1946માં તેમણે સત્યાગ્રહ ચળવળની શરૂઆત કરી અને આઝાદી માટે સામૂહિક વિરોધ પ્રદર્શન કર્યું હતું. તેમણે સામંતશાહી શાસન સામે પણ ઝુંબેશ ચલાવી અને મહારાજાની અવજ્ઞામાં સમાંતર સરકારની સ્થાપના કરી હતી.

આઝાદી પછી જ્ઞાની ઝૈલ સિંહ

ભારતે આઝાદી મેળવ્યા બાદ, ઝૈલ સિંહે ફરીદકોટના ભારતમાં પ્રવેશ માટે સામૂહિક સમર્થન બનાવવા માટે કામ કર્યું હતું. જ્યારે પંજાબનું વિભાજન કરવામાં આવ્યું, ત્યારે નાના રજવાડાઓનું એક નવા રાજ્ય, પંજાબમાં જૂથ કરવામાં આવ્યું અને વર્ષ 1949માં બિન-પક્ષીય સરકારની સ્થાપના કરવામાં આવી જેમાં ઝૈલ સિંહને મહેસૂલ મંત્રી તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા. વર્ષ 1951માં પ્રથમ ચૂંટણી યોજાઈ અને કોંગ્રેસની આગેવાની હેઠળની સરકારમાં તેઓ કૃષિ મંત્રી તરીકે ચૂંટાયા હતા. વર્ષ 1955માં તેમણે રાજ્ય કોંગ્રેસના પ્રમુખ તરીકે શપથ લીધા અને કૃષિ પ્રધાન તરીકે સેવા આપ્યા બાદ તેઓ 1956માં રાજ્યસભામાં ચૂંટાયા હતા અને 1962 સુધી સંસદ સભ્ય તરીકે સેવા આપી હતી. વર્ષ 1956માં ઝૈલ સિંહ પંજાબ પ્રદેશ કોંગ્રેસ સમિતિના ઉપાધ્યક્ષ તરીકે પણ ચૂંટાયા હતા. તેમણે 1972 માં સામાન્ય ચૂંટણી લડી અને પંજાબના મુખ્ય પ્રધાન તરીકે ચૂંટાયા હતા.

વર્ષ 1977 માં જ્યારે ઇન્દિરા ગાંધીને સત્તામાંથી બહાર કરવામાં આવ્યા હતા, ત્યારે ઝૈલ સિંહે તેમની પાછળ તેમનો સંપૂર્ણ સમર્થન આપ્યું હતું અને વર્ષ 1980 માં જ્યારે તેઓ સત્તા પર પાછા આવ્યા હતા. તેમને તેમની વફાદારી માટે પુરસ્કાર મળ્યો હતો. કારણ કે, ઇન્દિરા ગાંધીએ તેમને નવી સરકારમાં ગૃહ બાબતોના પ્રધાન બનાવ્યા હતા. તે જ વર્ષે, તેઓ વિધાનસભાના નીચલા ગૃહ, લોકસભા માટે પણ ચૂંટાયા હતા. વર્ષ 1982માં કોંગ્રેસ પાર્ટીએ જાહેરાત કરી કે, તેઓ ભારતના રાષ્ટ્રપતિ માટે તેમના ઉમેદવાર છે અને ત્યારબાદ સર્વસંમતિથી દેશના સર્વોચ્ચ પદ માટે ચૂંટાયા હતા. રાષ્ટ્રપતિ તરીકે, ઝૈલ સિંહને દેશના ઇતિહાસમાં સૌથી વધુ તોફાની સમયગાળામાંથી પસાર થવું પડ્યું હતું. આ સમયગાળામાં શીખ ઉગ્રવાદની ઉંચાઈ, વડાપ્રધાનના આદેશ પર સેના દ્વારા સુવર્ણ મંદિર પર તોફાન, વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીની હત્યા અને ત્યારબાદની રાજકીય ઉથલપાથલ જોવા મળી હતી.

ફોલ ફ્રોમ ગ્રેસ

જ્યારે સિંહ રાષ્ટ્રપતિ હતા, ત્યારે તત્કાલીન વડાપ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ ત્યાં છૂપાયેલા શીખ ઉગ્રવાદીઓને બહાર કાઢવા માટે સૈન્યને સુવર્ણ મંદિર પર હુમલો કરવાનો આદેશ આપ્યો હતો. આનાથી શીખોની લાગણીને ઠેસ પહોંચી, કારણ કે, મંદિરને તેમનું સૌથી પવિત્ર મંદિર માનવામાં આવતું હતું, અને તેઓએ ઝૈલ સિંહ પર તેણીને રોકવાનો આરોપ મૂક્યો, કારણ કે તેઓ માનતા હતા કે તેમની પાસે આવું કરવાની શક્તિ છે, અથવા વિરોધમાં રાજીનામું આપ્યું હતું. તેમણે પ્રમુખ તરીકે કામ કરવાનું ચાલુ રાખ્યું હોવાથી, તેમણે તેમને તેમના પોતાના સમુદાયમાં અલગ કરી દીધા હતા. સુવર્ણ મંદિરમાં તોફાન થયાના ચાર મહિના બાદ, ઇન્દિરા ગાંધીના અંગરક્ષકોએ તેમની હત્યા કરી હતી. ઝૈલ સિંહે તરત જ તેમના પુત્ર રાજીવ ગાંધીને આગામી વડાપ્રધાન તરીકે નિયુક્ત કર્યા હતા. જોકે, નવા વડાપ્રધાન સાથે તે સરળ સફર ન હતી. સિંહે 1987માં તેને કાયદો બનાવવાના બિલ પર હસ્તાક્ષર કરવાનો ઇન્કાર કર્યો ત્યારે મોટો સંઘર્ષ ઊભો થયો હતો. આ અને રાજીવ ગાંધીની તેમની નકારાત્મક ટિપ્પણીઓએ તેમને સરકાર પ્રત્યેની તરફેણ ગૂમાવી દીધી હતી.

જ્ઞાની ઝૈલ સિંહનું મૃત્યુ

1994માં ચંદીગઢમાં 79 વર્ષની વયે તખ્ત શ્રી કેશગઢ સાહિબની તીર્થયાત્રા પરથી પરત ફરતી વખતે એક કાર અકસ્માતમાં તેમની ઇજાઓને કારણે જ્ઞાની ઝૈલ સિંહનું અવસાન થયું હતું.

જ્ઞાની ઝૈલ સિંહની જીવન સફર

• 1916 : ઝૈલ સિંહનો જન્મ ફરીદકોટના રજવાડામાં થયો હતો.
• 1938 : તેમના વતન શહેરમાં કોંગ્રેસ સમિતિની શાખાની સ્થાપના કરી, જેના માટે તેમને પાંચ વર્ષ માટે જેલમાં મોકલવામાં આવ્યા.
• 1946 : ફરીદકોટમાં સત્યાગ્રહ ચળવળ શરૂ કરી અને સામંતશાહી સામે ઝુંબેશ ચલાવી.
• 1949 : આઝાદી બાદ રાજ્ય સરકારમાં મહેસૂલ મંત્રી તરીકે નિમણૂક.
• 1955 : પ્રદેશ કોંગ્રેસના પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાયા.
• 1956 : રાજ્યસભા માટે ચૂંટાયા.
• 1972 : પંજાબના મુખ્યમંત્રી તરીકે ચૂંટાયા.
• 1980 : લોકસભામાં ચૂંટાયા અને ગૃહમંત્રી તરીકે પણ નિયુક્ત થયા.
• 1982 : ભારતના રાષ્ટ્રપતિ બન્યા.
• 1994 : ઝૈલ સિંહનું 79 વર્ષની વયે અવસાન થયું.

English summary

know life journey of Former President of india Gnani Zail Singh on his birth anniversary